BEÞÝK KERTMESÝ(Hekimhanda)

Ayni zamanda doðan kýz ve erkek çocuklarý arasýnda aileleri tarafýndan bazen beþik kertmesi yapýlýr. Bu çocuklar artýk sözlü olup niþanlý sayýlýr ve aileler çocuklar büyüyünce sözlerini yerine getirip onlarý evlendirirler.

    Günümüzde beþik kertmesi geleneði mi? Evet. Kýrsal kesimde hâlâ görülen evlenme geleneklerinden birisidir beþik kertmesi. Bu gelenek, geniþ alan araþtýrmalarýna konu olmamýþtýr. Oysaki enine boyuna incelenmesi gereken ilginç bir konudur. Bu bölümde konuya iliþkin çok sýnýrlý literatürü gözden geçireceðiz.

    Önce, konunun genel özelliklerini, yani taným ve eski Türklerdeki uygulamayý ele aldýktan sonra günümüz Türkiye'sinde uygulandýðý yerleri, uygulama biçimlerini, niþanýn bozulmasýndan doðan sorunlarý, hukuksal uygulamalardaki yerini gözden geçireceðiz.

    Beþik kertme niþanlý geleneði Türklerde çok eskilerden beri uygulanmýþtýr. Bu gelenek Türklerden baþka Hindistan ve Avustralya gibi ülkelerde de görülmektedir. (1)

    Karadeniz bölgesi, bugün geleneðin en yaygýn görüldüðü yöredir.

 

    Birbirlerine yakýn ya da çok samimi, iyi anlaþan, birbirlerini seven iki aile bu sevginin ve dostluðun ilerde de sürmesi için karþýt cinsten çocuklarý olduðunda onlarý daha beþikteyken niþanlarlar. Böylece iki ailenin dostluðu ileride akraba olmak suretiyle daha da pekiþtirilmiþ olur. iki komþunun kýz ve erkek çocuðu ayný günde doðmuþsa, yine birbirleriyle sözlenirler. (2)
 

    Ýki aile, çocuklarýný ileride evlendirmeye söz verirler. O halde geleneðin temelini, söz verme oluþturur. Beþik, söz vermenin tanýðý olur. Bunun için beþiðe üç kertik yapýlýr. Eðer beþiði kertmezlerse sadece söz verirler. Bu söz verme sýrasýnda þöyle derler:

    "Allah tanýk olsun ki büyüdüðü zaman oðluma (kýzýma) kýzýný (oðlunu) alacaðým." Bu söz verme adeta yemin niteliðindeydi. Bundan sonra her iki taraf da yere tükürürlerdi. (3)

    Eski Türklerde söz vermek, insan iliþkilerinde çok önemli bir yer tutmaktaydý. Kiþinin sözünde durmasý onun adeta namusunu, þerefini temsil etmekteydi. Ayrýca söz vermek kutsal dinsel nitelikteydi. Bu nedenle ihlali söz konusu olmayan bir karakter özelliðiydi. Böylece çok önceden verilmiþ bir söz ileride mutlaka gerçekleþmekteydi. (4) "Erkeðin sözü, demirin kertiði" çok kullanýlan bir deyimdi, iþte beþik kertmesi evliliklerin gerçekleþmesi de bu nedene dayanýr. Bu söz, erkek tarafýndan çok nadir olarak bozulurdu. (5)

    Beþik kertmesi niþan, nikâh gücünde olmasýna, nikâh yerine sayýlmasýna karþýlýk, yine de çocuklar evlenme çaðýna geldiklerinde kýza dünür gidilip istenirdi. Dede Korkut hikâyelerinde de ayný gelenek vardý. (6)

    Beþik kertme niþaný bozmak isteyenler onu, ancak iki tanýk dinleterek bozabilirlerdi. (7)

    "Kert" ya da "Kürt" kökü, "and", "inanýþ" ve "sadakat" kavramlarýný bildiren "kertü", "kirtü" kelimesiyle birdir. (8)

    O halde geleneðin söz verme ve sadakat anlamlarýna gelmesi, isminden de anlaþýlmaktadýr. Cayma, onurla oynanma ve saygýnlýðý sarsma olarak yorumlanýr. (9)

    "Verdim" diyenler baba ya da dede ise anlaþmaya çok sadýk kalýnýrdý. Kýzlarýn ise eskiden "varmayacaðým" demesi düþünülemezdi. (10)

    Abdulkadir Ýnan bir yazýsýda þöyle diyor: "Eski Türklerin evlenme göreneklerine göre kýzýn baba boyundan ayrýldýðýnýn simgesi olarak bir aðacý ya da bir ipliði kýymýþlardýr. Beþik Kertme Yavuklu deyimi de ihtimal ki bu göreneðin kalýntýsýdýr." (11)
 

    Tarihçilerimiz bu geleneðin Oðuzlar'da yer aldýðýný belirtmektedirler. (12) Oðuzlar, küçük çocuklarýný niþanlarken sadakat iþareti olarak çocuklarýn beþiklerinin bir yerini kertmektedirler. (13)

    Oðuzlarýn "Beþik Kertme Yavuklu" deyimlerindeki "Kertme" kelimesi de "anda dünür" olma geleneðinin yürürlükte olduðu devrin anýsýdýr. Eski zamanlarda Yakutlar dostluklarýný bir aðacý kertmekle doðrularlardý. Ýki dost birbirine sadýk kalmak üzere bir aðacý kerterlerdi. (14) Aðacý ya da yeri kertmenin and ve sadakat öðesi olduðunu tarihsel kayýtlar doðruluyor (15) Orta Asya kesimlerinden Wuhuanlar hakkýnda Çin kaynaðý þu bilgiyi veriyor: "Bunlarýn geleneðinde sadakati göstermek için kertilmiþ çubuk kullanýlýr. Yazýlarý olmadýðý halde kimse ahdine aykýrý hareket etmeðe cesaret edemez" (16)

    Osmanlý tarihinde de küçük yaþta evlendirilmiþ sultanlar olduðu belirtilmektedir. (17)

    And biçiminde Dede Korkut'ta da rastlanýr. (18)

    Oðuz yiðinin öfkesi kabardý, kýlýcýný çýkardý yeri çaldý kertti, dedi ki yer gibi kertileyim, toprak gibi savrulayým, kýlýcýma doðrunayým, okuma sancýlayýp..."

    Kazaklarda "halka salma" diye bir gelenekten söz edilmektedir. Buna göre, küçük yaþtaki erkek ve kýz çocuklar birbirlerine niþanlanýrken birbirlerinin kulaklarýný ýsýrýrlar. Bu "kulak ýsýrma" bir tür sahip çýkma anlamýna gelmektedir. (19)

    Geleneðin diðer isimleri þunlardýr: (20)

    - Baðýrdaktan sözlü
    - Beþik kertme
    - Beþik kerti
    - Beþik kertiði
    - Beþik kertisi
    - Beþik kertleme
    - Beþik niþaný
    - Beþikten niþanlama
    - Beþik kesme
    - Beþik sözü
    - Beþik kýrdý
    - Beþik yavuklusu
    - Kertme
    - Kertük
    - Nýkýr
    - Sözlü
    - Vaadetme

    Beþik kertme niþanlýlýkta taraflar genellikle komþu olmakla birlikte, akraba da olabilmektedirler. (21) Hatta akraba çocuklarý beþik kertmede bir tercih nedeni olmaktadýr. Çocuklar doðunca akrabalar kendi aralarýnda anlaþmakta, komþulardan gelen dünürcülere ise bizim çocuk akrabamýza beþik kertmeli diye geri çevrilmektedir. Sembolik miktarda bir baþlýk parasý da alýnmaktadýr. Hatta baþlýðýn alýndýðý çevrelerde baþlýk alýnmasa da alýndý diye etrafa bildirilmektedir. (Afyon Çýkrýk Köyü'nde)

 

    Beþik kertmesi, ülkemizin bir çok yerinde yaygýn bir gelenektir. Türkiye'de Halk Aðzýndan Derleme Sözlüðü'ne göre geleneðin uygulandýðý yerler þunlardýr (s. 643)

    Burdur (Tefenni-Buna Köyü)
    Kütahya (Emet Yenice Köyü)
    Amasya ve çevresi (Zana Köyü, Merzifon ve köyleri)
    Tokat (Zile)
    Ordu (Ünye-Karakuþ Köyü)
    Gümüþhane (Þiran-Uluþiran Köyü, Þule Köyü)
    Rize (Çayeli)
    Erzurum
    Kars (Arpaçay-Kýzýlçakçak)
    Erzincan (Refahiye çevresi)
    Van (Erciþ)
    Urfa
    Kahramanmaraþ (Afþin)
    Gaziantep (Kilis)
    Sivas (Gürün, Kangal, Diriði-Savrul Köyü)
    Ankara (Þ. Koçhisar, Karlýdere Köyü)
    Antalya (Elmalý-Akseki-Güzelsu Köyü)
    Kýrþehir (Mucur)
    Kayseri (Bünyan-Türkmen aþiretleri)
    Trabzon ve köyleri
    Niðde (Bor-Bahçeli)
    Uþak (Eþme)
    Çorum
    Denizli (Acýpayam)
    Giresun (Keþan-Düzköy)
    Eskiþehir (Sivrihisar ve köyleri, Mihalýççýk-Tokat Köyü)
    Konya (Ermenek-Uðurlu Köyü)
    Ýçel (Mut köyleri, Anamur)
    Çankýrý
    Muðla (Yerkesik Köyü)
    Kastamonu
    Isparta (Senirkent-Yassýviran)
    Artvin Þavþat-Yavuz Köyü, Yusufeli ve köyleri, Ardanuç Bulanýk Köyü)

 

    Ülkemizin deðiþik bölgelerinde bu tür niþanlanma biçimleri de deðiþkenlik göstermektedir.

    Örneðin eskiden Çankýrý'da kýrklarý karýþan çocuklarý beþik kertme yoluyla niþanlarlarmýþ. Geniþ bir tören yapýlmazmýþ. O zamana göre helva ya da baþka bir tatlý ve daha çok helva yapýlýrmýþ. Tanýdýk dostlar, hýsým akraba çaðrýlýr ve orada söz kesilirmiþ. (22)

    Maraþ'ta (23) bu yolla niþanlanacak bebeklerin beþikleri boyanýp donatýlýr, ileri gelen dost ve akraba, aralannda bir imam da olduðu halde, kýz bebeðin evinde toplanýp kendi ölçülerinde bir eðlence düzenlerler. Birlikte yemek yendikten sonra, bir mevlüt okunur ya da imam bir dua okur. Bu toplantýda kýzýn kulaðýna küçük bir küpe takýlýr. Beþikler yan yana getirilerek keskin bir býçakla birer çentik açýlýr ve böylece taraflar niþanlanmýþ olur. Bazý aileler arasýnda bu niþanlanma sýrasýnda armaðanlar alýnýp verildiði de olur.

    Adana'da (Darýpýnar) niþanýn yapýldýðý gün kapý býçakla kesilir bir yarýk meydana gelir ve böylece iki çocuk niþanlanmýþ olur. Büyüyüp evlendikleri zaman kapýya açýlan yarýk kapatýlýr. (24)

    Konya'da da beþiðe býçakla kertik açýlýr. (25) Bu, söz kesme anlamýna gelir. Sonra niþan yapýlýr.

    Kütahya'da (Tavþanlý) çocuklar doðunca, anneler karþýlýklý olarak birbirlerinin çocuðuna altýn takarlar ve sözleþirler. (26)

    Malatya'da (Akçadað) çocuklarýn beþiklerine üç tane iþaret konur ve kýza armaðanlar götürülür, takýlar takýlýr. (27)

    Diyarbakýr'da hoca gelir, yarým nikâh kýyar. Çocuðun kulaðýna okuyup üfler. (28)

    Ordu'da (Perþembe) beþiklere kurdele ya da kolon baðlanýr. Aile büyükleri söz keser, niþan yaparlar. Kurdele kesilir. Kuran okunur. (29)

    Bir yazar da uygulandýðý yeri bildirmeden bu gelenekten söz ediyor. Ona göre karþýt cinsten çocuk doðduktan sonra üçüncü gün komþusu, tam takým bir beþik donatarak o aileye gönderir ve buna "Beþik kýrdý" derlerdi. Artýk o çocuðu kimse alamazdý. Büyümeðe baþlayýnca kandillerde taklak helvasý, bir tepsi ekmek ve elbiselik, bayramlarda baklava ve kurbanlýk hediye olarak giderdi. Böylece çocuk 8-9 yaþýna gelince evlendirilirdi. (30)

    Beþik kertmesi niþanýn bozulmasý durumunda deðiþik normlar uygulanýr.

    Çankýrý'da býrakýp baþka biriyle evlenince ayýplanýrlar. (31)

    Maraþ'ta niþan sýrasýnda kýza takýlan küpenin ömür boyunca kýzýn kulaðýndan çýkmamasý gerekir. Çýkarýlýrsa ya da büyüyünce taraflarý evlenmezlerse büyük günah sayýlýr. (32)

    Konya'da (Bozkýr ilçesi) kýz ve erkekte görünür bir hastalýk ve ölüm olmadýkça beþik kertme akdi sürer. Hastalýk olursa o zaman akit bozulabilir. (33)

    Çocuklar büyüyüp de biribirlerini istemezlerse, aile arasýndaki dostluk zamanla bozulursa, sözden cayýlýr. Sözden cayýlmasý özellikle kýz tarafýndan gelmiþse hiç iyi karþýlanmaz. (34)

    Okuyan erkek, kýzýn okumamasý durumunda ilerde kýzý beðenmezse yine niþan bozulur. (35) Yahut tersi durumda, kýz okuyup oðlan okumazsa kýz tarafý cayabilir.

    Kýz ya da oðlanýn ileride bir baþkasýna gönül baðlamalarý da niþanýn bozulmasýna yol açmaktadýr.

    Ýki ailenin herhangi bir nedenle aralarýnýn açýlmasý da niþanýn bozulmasýna yol açar. (36)

    Niþanýn bozulma durumunda ayýplanma çok yaygýndýr. Bununla birlikte duruma göre normal karþýlamalar da olur.

    Genellikle cayýlma pek iyi karþýlanmaz, ama kötü bir biçimde de yorumlanmaz. (37)
 

    Beþik kertmesi az da olsa çeþitli durumlarda hukuksal olaylarda da söz konusu olmaktadýr. Ceza durumlarýnda yargýcýn töreyi dikkate alarak takdir hakkýný kullanmasýna yol açan durumlarý ortaya çýkmaktadýr. Aslýnda bu tür niþanlýlýk hukuken bir sorumluluk doðurmamaktadýr.

    Ülkemizin çeþitli yerlerinde geçen birkaç olay þöyledir. (38)

    Kastamonu Taþköprü'deki bir köyde geçen olayda beþik kertme niþan yapýlmýþ. Erkek çocuk henüz 16 yaþýndayken kendisine yüz vermeyip küçük düþüren beþik kertme niþanlýsýný bazý akrabalarýnýn da kýþkýrtmasý sonucu, aðýr biçimde yaralar. Dava mahkemede görüþüldüðünde, kýzýn çocuða karþý hukuken suç sayýlabilecek hiçbir eylemde bulunmadýðý anlaþýlýr. Kýzýn, çocuðun beþik kertme niþanlýsý oluþu, kýz açýsýndan herhangi bir hukuksal sorumluluk doðurmamaktadýr. Bu nedenle de çocuða yüz vermemesi hiçbir surette çocuðun öldürme giriþimini haklý göstermemektedir. Fakat dava sonucu, hakim, Medeni Kanunun kendisine tanýdýðý takdir hakkýný kullanarak suçluya verilecek cezayý 1/5 oranýnda indirir. Cezanýn indirilmesine sebep, görünürde çocuðun henüz reþit olmamasýdýr. Fakat asýl neden, bölgenin törelerini iyi bilen yargýcýn bu geleneði dikkate almasýdýr. Yargýca göre kýzýn çocuða yüz vermeyip onu küçük düþürmesi, çocuðun hareketini töresel açýdan haklý kýlmaktadýr. Böylece hukuken hiçbir geçerliliði bulunmayan beþik kertme niþan töresini yargýç, takdir hakkýný kullanarak dikkate almýþ ve cezayý indirmiþtir.

    Rize'nin Ýkizdere ilçesi, Rüzgârlý Köyü'nde geçen bir baþka olay ise þöyledir:

    "Süleyman oðullarý ile Paþagiller arasýnda beþik kertme niþan yapýlarak, Paþagillerin kýzý, Süleyman oðullarýndan Mehmet Ali'ye niþanlanýr. Kýz 13-14 yaþýna geldiði sýralarda, eskiden beri Süleyman oðullarýna düþman olan Hacý Osman oðullarý, bu aileyi tahrik etmek için kýz hakkýnda birtakým yakýþýksýz söylentiler çýkarýrlar. Mesele bununla da kalmaz. Hacý Osman oðullarýndan Cemil adýnda bir delikanlý kýzý sürekli olarak rahatsýz eder. Bu duruma zaten fena halde içerleyen Mehmet Ali, günün birinde Cemil'i kýza aðýr sözler söylerken yakalar. Cemil bunun üzerine Mehmet Ali'ye de hakaret edip üzerine yürüyünce Mehmet Ali Cemil'i vurur. Mahkemede Cemil'i öldüren Mehmet Ali'nin cezasý 19 yýl 6 aya indirilir. Yargýç, törenin sýký baðlarla birbirine baðlamýþ olduðu iki kiþiden Mehmet Ali'nin kýzý savunmak amacýyla ve aðýr tahrik karþýsýnda bu eylemi iþlemiþ olduðunu göz önüne almýþtýr."

    Trabzon Akçaabat'ta geçen bir olay da þöyle:

    Ýki aile arasýnda beþik kertme niþan yapýlmýþ. Erkek tarafý, o bölgenin töresi olduðu üzere, kendilerine ait arazinin bir bölümüne kýz her yeni yaþýna giriþinde bir kavak dikmeye söz vermiþtir. Evlenme gerçekleþince, üzerinde gelinin yaþý kadar kavak bulunan bu toprak parçasý, baþlýk olarak kýz tarafýna verilecektir. Fakat kýz, evlenme çaðýna gelince, baþka zengin bir delikanlýya yüklü bir baþlýk karþýlýðýnda verilir. Beþik kertme niþanlýsý elden giden delikanlý ve kýz için o güne deðin 17 adet kavak dikmiþ olan babasý, köyde alay konusu haline gelirler. "Þimdi o kavaklarý ne yapacan aðam, fazla gölge de etmezler" biçiminde sözler yayýlýr gider. Gururu fena halde incinen baba, oðlundan namusunu temizlemesini ister. Fakat oðlu bu iþe yanaþmayýnca babanýn köydeki durumu daha da kötüleþir. Küçük düþürülmekten korktuðu için kahveye çýkamaz olur. Bu duruma daha fazla dayanamayan baba, çok içki içtiði bir gece kýzý da, babasýný da vurur. Yargýç, ölüm cezasýný ömür boyu hapse indirir. Karþý tarafýn töreyi çiðnemiþ olmasý, yargýcýn takdir hakkýný kullanmasýnda rol oynamýþtýr.

    Kars-Arpaçay llçesi'nde geçen bir olayda, beþik kertmesi niþanlý çok güzel bir kýzýn kaçýrýlmasý üzerine eski niþanlýsý, kaçýran delikanlýyý takip eder. Çatýþtýktan sonra ondan kýzý geri alýr. Fakat artýk kýz ile evlenmez. Çünkü o yörelerde baþkasýnýn kaçýrdýðý bir kýzý artýk bir baþkasý almaz. Namus lekelenmiþ sayýlýr. Oysaki bu olayda kýzýn bekâretine bir halel gelmemiþti (Karslý bir öðrenciden).


- Okuduðunuz yere dönmek için týklayýn -

1) S. V. Örnek, Etnoloji Sözlüðü, s. 46.
2) S. V. Örnek, Geleneksel Kültürümüzde Çocuk, s. 203.
3) A. Petekçi, "Bozkýr Köylerinde Yeynîlik", TFA, Sayý 39.
4) M. Tezcan, Türklerle Ýlgili Stereotipler, ss. 19-21.
5) A. Petekçi, agy, TFA, Sayý 39.
6) O. Saik Gökyay, Dedem Korkud'un Kitabý.
7) O. Saik Gökyay, age.
8) O. Saik Gökyay, age.
9) S. V. Örnek, Türk Halk Bilimi, s. 187.
10) K. Ertem, Kütahya Düðünleri.
11) A. Ýnan, "Eski Türklerde ve Folklorda And."
12) F. Sümer, Oðuzlar, s. 403.
13) A. Ýnan, age, s. 144
14) A. Ýnan, age, s. 144
15) A. Ýnan, age, s. 329
16) A. Ýnan, age, s. 329
17)Ç. Altan, "Bebek Sultanlarýn Evliliði", Milliyet, 16 Aralýk 1979
18) A. Ýnan, age, s. 144
19)O. Þaik Gökyay, Dedem Korkud'un Kitabý.
20)S. V. Örnek, Geleneksel Kültürümüzde Çocuk, s. 198
21) A. petekçi, agy.
22) O. Saik Gökyay, age.
23) O. Saik Gökyay, age.
24) S. V. Örnek, age, s. 204.
25) A. Petekçi, agy.
26) S. V. Örnek, age, s. 202.
27) S. V. Örnek, age, s. 202.
28) S. V. Örnek, age, s. 202.
29) S. V. Örnek, age, s. 203.
30) M. Zeki, "Ýlk Gençlik Âdetleri."
31) O. Saik Gökyay, age.
32) O. Saik Gökyay, age.
33) A. Petekçi, agy.
34) S. V. Örnek, age, s. 204.
35) S. V. Örnek, age, s. 204.
36) S. V. Örnek, age, s. 205.
37) S. V. Örnek, age, s. 205.
38) E. Ertan, "Beþik Kertme Niþan", Folklora Doðru, 30, 1974.  kaynak =http://www.1001kitap.com/
 

www.hekimhan.com

www.hekimhan.org

www.hekimhanhaber.com