Kayýsýnýn Sistematiði

Takým : Rosales

Familya : Rosaceae (Gülgiller)

Alt Familya : Prunoidae

Cins : Prunus

Alt Cins : Prunophora

Tür : Prunus armeniaca L.

Son zamanlarda bazý sistematikçiler Prunus cinsinin birbirine benzemeyen çok sayýda tür içermesi nedeniyle kayýsýyý Armeniaca cinsine dahil ederek A,rmeniaca vulgaris Lam. olarak isimlendirmektedir.

Ünlü Rus sistematikçileri Vavilov ve Kostina kayýsýnýn doðal olarak yetiþtiði birçok coðrafik bölgeyi dolaþarak selekte ettikleri kayýsý materyalini Yalta Nikita Botanik Bahçesinde ve Taþkent Orta Asya Deneme Ýstasyonunda toplamýþlardýr. Yaklaþýk 700 genotip üzerinde yapýlan araþtýrma sonunda kültürü yapýlan kayýsýlarýn büyük çoðunluðunun P. armeniaca L. türüne ait olduðu belirlenmiþtir. Kayýsýnýn tohumla çoðaltýlmasý ve yüzlerce yýl deðiþik ekolojik þartlarda yetiþtirilmesi sonucu, sayýlarý bitki sistematikçilerine göre deðiþmekle birlikte 6-8 ekocoðrafik grup ve 13 bölgesel alt grup oluþmuþtur. Kayýsýnýn ekolojik adaptasyon durumu dikkate alýnarak yapýlacak bir gruplandýrma kayýsý ýslahý üzerinde çalýþma yapan araþtýrýcýlara faydalý olacaktýr.

Kayýsýnýn Ekocoðrafik ve Bölgesel Alt Gruplarý

Cungar-Zailiy Ekocoðrafik Grubu

Cungar ve Zailiy olmak üzere iki alt gruptan oluþmaktadýr. Bu grup ilk dört ekocoðrafik grup içerisinde en ilkel olanýdýr. Panfilov (Charskent) yakýnlarýndaki daðlýk alanlar, Kazakistan’da Talty-Kurgan ve Alma-Alta Daðlarý ve Hinjiang’da Ining (Kuldja) bölgesinde yapýlan seleksiyonlarý içermektedir. Volkova tarafýndan 1961-1968 yýllarý arasýnda bölgede yapýlan bir araþtýrma sonunda topladýðý kayýsý tipleri bu grubu temsil eden örnekleri içermektedir. Kýþ soðuklarýna dayanýklýlýk grubun en önemli özelliðidir.

Cungar daðlarýndaki kayýsýlar genellikle küçük meyveli (10-15 g) olup büyük meyveli tipler kayýsý aðacý varlýðýnýn % 1’den daha az kýsmýný oluþturmaktadýr. Buna karþýlýk Zailiy daðlarýnda büyük meyveli kayýsý tipleri (% 9) daha yaygýndýr. Meyvelerin % 33’ü turuncu, geriye kalan kýsmý ise açýk sarý meyve etine sahip olup meyveler kýrmýzý yanaklýdýr. Kayýsý tiplerinin çoðunda (% 88) çekirdek meyve etine yapýþýk deðildir. Çekirdeklerin önemli bölümü (% 94’ü) acýdýr. Grup içinde birkaç tane kendine verimli kayýsý tipi bulunmaktadýr.

Orta Asya Ekocoðrafik Grubu

Kayýsýnýn en eski formlarýnýn yer aldýðý en zengin gruptur. Afganistan, Belucistan, Keþmir ve Sinkiang, Kýrgýzistan, Özbekistan ve Tacikistan’daki kayýsý çeþitlerini kapsamaktadýr.

Hasat zamaný meyvelerin dal ile baðlantýsý oldukça iyi olup kurutmalýk kayýsýlar genellikle aðaç üzerinde kuruduktan sonra toplanmaktadýr. Fungal hastalýklardan monilya (Sclerotinia laxa) ve kýzýl leke (Coryneum beyerinckii) hastalýklarýna hassas olduðundan nemli iklim bölgelerinde yetiþtiriciliði kýsýtlýdýr.

Ýran-Kafkasya Ekocoðrafik Grubu

Türkiye, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Daðýstan, Ýran, Irak, Suriye, Kuzey Afrika, Ýspanya ve Ýtalya’nýn bazý bölgelerindeki lokal kayýsý seleksiyonlarýný içerir. Ýran-Kafkasya, Daðýstan ve Kuzey Afrika olmak üzere üç bölgesel alt gruptan oluþur. Ýran-Kafkasya alt grubuna Hacýhaliloðlu, Hasanbey, Erevani (Þalak), Sateni, Spitak, Malayer ve Damavand çeþitleri, Daðýstan grubuna Hekobarsh, Bakour, Amor Leuch çeþitleri örnek verilebilir.

Meyveler iri ve Orta Asya grubunun aksine aðaçlar her yýl düzenli meyve verme eðilimindedir. Grup içerisinde beyaz, krem ve sarý meyve etine sahip çeþitler çoðunluktadýr. Genellikle tohumlarý tatlýdýr. Yüksek þeker içeriðine sahip küçük meyveli çeþitler kurutulurken daha büyük meyveli çeþitler sofralýk veya konservelik olarak deðerlendirilmektedir.

Avrupa Ekocoðrafik Grubu

Orijin bakýmýndan en genç ve en az kayýsý çeþidine sahip gruptur. Batý, Doðu ve Kuzey Avrupa olmak üzere üç bölgesel alt grubu bulunmaktadýr. Batý Avrupa alt grubuna Canino, Rouge du Rousillon, Montedoro, Cafona, Harcot, Veecot, Royal ve Monqui çeþitleri, Doðu Avrupa grubuna Hungarian Best ve Ananassa

Perfection, Riland, Skaha, Chuthagold, Szegedi Mammuth, Cegledi Orias, Ligeti Orias, Prococe de Montplaisir ve Desforges dýþýndaki Avrupa çeþitlerinin çoðu kendine verimlidir. Meyve iriliði orta ile büyük arasýnda deðiþmektedir. Meyve kabuk rengi sarý ve turuncu olup çeþitler kayýsýya özgü aromaya sahiptir. Orta Asya ve Ýran-Kafkasya grubu kültür çeþitlerine göre daha düþük þeker ve daha yüksek asit oranlarýna sahiptir. Çeþitlerin çoðunun (Moorpark hariç) tohumlarý acýdýr. Genel olarak Avrupa grubu, Orta Asya ve Ýran-Kafkasya grubuna göre fungal hastalýklara daha dayanýklýdýr. Fakat grupta geniþ bir genetik varyasyonun olmamasý nedeniyle hasat dönemi kýsadýr. Orta Asya grubunun dört buçuk aylýk meyve hasat periyodu ile karþýlaþtýrýldýðýnda bu grupta meyve hasadý bir ay gibi kýsa bir süre içerisinde tamamlanmaktadýr.

Kuzey Çin Ekocoðrafik Grubu

Kuzey Çin’in daðlýk alanlarýnda P. armeniaca L.’nin doðal olarak bulunduðu kayýsý tiplerini kapsamaktadýr.

Doðu Çin Ekocoðrafik Grubu

Orta Çin ve Japonya’da bulunan birçok kayýsý çeþidi ile birlikte P. armeniaca var. ansu türünü içermektedir.

seleksiyon çalýþmalarý ile incelenerek deðerli gen kaynaklarýnýn koruma altýna alýnmasý gerekmektedir.

Kayýsý Türleri

Prunus armeniaca L.

Dünyada yetiþtiriciliði yapýlan kayýsýlarýn büyük çoðunluðu Prunus armeniaca L. türüne aittir. Prunus armeniaca L.' nin Çin Setti’nin bulunduðu Kuzey ve Kuzeydoðu Çin’in daðlýk alanlarý ile Mançurya’da (Hisingan Þan, Ýn Þan, Ala Þan, Nan Þan) ortaya çýktýðýna inanýlmaktadýr. Bu alan ayný zamanda baþka bir kayýsý türü olan Prunus sibirica L.' nin güneydeki yayýlma alaný ile çakýþmaktadýr. Hinjiang Otonom Bölgesindeki Tyan-Þan Daðlarý, Orta Asya’da Cungar ve Zailiy Daðlarýnda türe ait yabani kayýsýlar doðal olarak yetiþmekte ve kayýsý aðaçlarý ormanlar halinde bulunmaktadýr. Bu bölge P. armeniaca L.’ nin ikinci vataný olarak kabul edilmektedir. Orta Asya, Afganistan, Keþmir, Ýran, Türkiye ve Trans-Kafkasya’da tohumdan yetiþtirilen fidanlarla tesis edilmiþ kayýsý bahçeleri geniþ alana yayýlmýþ olup bu bölgelerde çok deðerli gen kaynaklarý mevcuttur.

Yabani kayýsý aðaçlarýnýn meyvesi yenilebilir durumda olup lifli meyve etine sahiptirler. Meyve yendikten sonra aðýzda acý bir tat býrakýr. Çekirdek meyve etine yapýþýk veya serbest haldedir. Yetiþtiriciliði yapýlan kayýsý çeþitlerinde meyve aðýrlýðý 25-60 g arasýnda deðiþmekte, nadiren 100 gramýn üstünde meyvelere rastlanmaktadýr. Fakat Çin’de meyve aðýrlýðý 200 gramdan daha büyük kayýsý çeþitlerin bulunduðu bildirilmektedir. Meyve et rengi beyaz, krem, sarý veya koyu turuncudur. Yine tür içinde tüysüz meyvelere sahip tiplere rastlanmaktadýr.

Prunus armeniaca var. ansu Maxim. (Ansu Kayýsýsý)

“Þeftali benzeri kayýsýlar” da denilen P. ansu’ nun anavatanýnýn Batý Siçuan Bölgesi ve Doðu Tibet olduðu tahmin edilmektedir. Rutubetli iklime sahip Doðu Çin, Güney Kore ve Japonya’da yetiþtiriciliði yapýlmaktadýr. Bazý

Yapraklarý P. armeniaca L.' ye göre daha eliptiktir. Çekirdek meyve etine yapýþýk olmayýp meyve küçük, 2-3 cm çapýnda, ekþi fakat yenilebilir durumdadýr. Çok sayýda çeþidi Japonya ve Çin’de tanýnmakta ve yetiþtirilmektedir. Türe ait Japon kayýsý çeþitleri pembe çiçeklidir. Prunus armeniaca L.' ye göre daha büyük meyveli, az veya çok ekþi olup aðaçlarý daha saðlýklýdýr. Bu kayýsýlarýn Japonya’ya M.S. 800’lü yýllarda Budist Rahipler tarafýndan getirildiði sanýlmaktadýr.

Prunus mume (Sieb.) Sieb. et Zucc. (Japon Kayýsýsý)

Orta Çin’in daðlýk alanlarýn doðal bitkisidir. Bu bölgenin iklimi P. armeniaca’nýn doðal olarak bulunduðu alanlara göre daha sýcak ve nemlidir. Aðaçlarýn habitüsü küçük (8 metre yüksekliðinde) ve çalýmsý formdadýr. Aðaçlar gri veya yeþil renkli kabuða sahiptir. Yýllýk sürgünleri yeþildir. Aðaçlarý nemli iklim ve toprak þartlarýna karþý dayanýklý fakat soðuða hassastýr. P. mume genel olarak hastalýklara dayanýklý olsa bile bazý hastalýklara (örneðin Xanthomonas spp.) hassastýr. Oval þekildeki yapraklarýn kenarlarý ince diþlidir. Erken ve güzel açan çiçekleri nedeniyle birçok P. mume çeþidi süs bitkisi olarak yetiþtirilmektedir. Çiçekler tekli veya çiftlidir. Çiçek rengi beyaz, pembe veya Kankobai, Kobai ve Yaezakikanko çeþitlerinde olduðu gibi kýrmýzýdýr. Bazý çeþitler (Bagigo, Gyokuei, Kamukai) yenilebilir meyveye sahip olmasýna karþýlýk çoðunluðu reçel veya konserve yapýlmayacak kadar çok asitlidir. Bu gibi meyveler likör veya salamura imalatýnda kullanýlmaktadýr. Meyve aðýrlýðý 3 g (Koume) ile 63 g (Bungo Single) arasýnda deðiþmektedir. Meyve yuvarlak þekilli, çekirdek meyve etine yapýþýk ve tatlýdýr. Meyve eti yeþil veya sarý renkte, sert, kuru ve ekþidir.

Prunus sibirica L. (Sibirya Kayýsýsý)

Kayýsý türleri içinde en geniþ yayýlma alanýna sahiptir. Yayýlma alaný Baykal Gölü, Mançurya, Kuzey Kore, Gobi Çölünün güney ve kuzeyindeki daðlýk alanlar, Selenge Irmaðý, güneyde Moðolistan daðlarý Kuzey Çin’in batýsýnda bulunan Yellow ýrmaðýna uzanýr. Bazý araþtýrýcýlar Prunus davidiana Carr.’ý bu türe dahil etmektedirler. Aðaçlarý küçük, çalýmsý formda (1-3 m yükseklikte) olup kuraða dayanýklýdýr. Aðaçlarý ve tomurcuklarý kýþ dinlenme döneminde –40, -50 ºC’ a kadar düþen soðuklara dayanýr. Islah çalýþmalarýnda soðuklara dayanýklý çeþitlerin elde edilmesinde kullanýlýr. Kýsa dinlenme periyoduna sahip olmasý ve çiçeklenmesi için daha düþük sýcaklýk toplamýna ihtiyaç göstermesi nedeniyle P. armeniaca L.' ye göre daha erken çiçek açmaktadýr.

Yapraklarý uzun-oval þekillidir. Çiçekleri çoðunlukla pembe, nadiren beyazdýr. Meyve küçük, 1.2-2.5 cm çapýnda ve çekirdek meyve etine yapýþýk deðildir. Meyve yuvarlak þekilli, meyve eti sert dokulu, ekþi veya acý, kuru ve çoðunlukla yenilmez durumdadýr. Ýnce meyve etine sahip olup (3 mm kalýnlýðýnda) çoðunlukla olgunlaþma periyodunun sonlarýna doðru meyve eti çatlamakta, bademde olduðu gibi çekirdek düþmektedir.

Prunus mandshurica (Maxim.) Koehne (Mançurya Kayýsýsý)

Doðu Mançurya, Kuzey Kore ile kuzey-doðudaki Uzuri ve Amur ýrmaklarýnýn dað eteklerinde rastlanýr. Bu alanlarda yabani ve kültüre alýnmýþ formlara rastlamak mümkündür. Bazý araþtýrýcýlar kayýsýnýn bir alt türü olduðunu düþünmektedir. Prunus armeniaca L. ile birlikte bulunduðu alanlarda bu iki türün doðal melezlerine rastlanmaktadýr. Aðaçlar büyük (10-20 m yükseklikte) ve –40, -45 ºC soðuklara dayanýklýdýr. Prunus sibirica gibi kýþ dinlenme periyodu ve dinlenme sonrasý sýcaklýk gereksinimi düþüktür.

Yapraklar büyük, oval þekilli, koyu yeþil renkli ve yaprak kenarlarý keskin diþlidir. Çiçekler büyük (2-5 cm çapýnda), pembe renkli ve bir cm uzunluðunda çiçek saplarýna sahiptir. Meyve küçük (2.5 cm çapýnda) ve ince sarý renkli meyve etine sahiptir. Meyve eti P. sibirica’ya göre daha fazla olup ekþi tatta ve meyve et dokusu büzülmüþtür. Nadiren büyük meyveli ve yenilebilir tatta meyvelere rastlanýr. Çekirdek yuvarlak þekilli ve çoðunlukla acýdýr.

Prunus davidiana Carr.

Bazý araþtýrýcýlar Prunus sibirica’ya benzediðini ve Prunus sibirica Var. davidiana olarak sýnýflandýrmanýn daha doðru olacaðýný ileri sürmektedir. P. davidiana Pekin yakýnlarýnda toplanan materyalden tanýmlanmýþtýr. Yayýlma alaný Kuzeydoðu Çin, Güneydoðu Mançurya, ve Kuzey Kore’nin ýlýk ve rutubetli daðlýk alanlarýdýr.

Prunus X dasycarpa Ehrh. (Siyah veya Mor Kayýsý)

Prunus armeniaca ve Prunus cerasifera’nýn doðal melezi olduðu konusunda görüþler vardýr. Bu iki türün bir arada bulunduðu bölgelerde daha sýk rastlanýr. Türe ait kayýsý çeþitleri (Örneðin Tlor-tsiran, Aleksander Çerniy ve Purpurovýy ranniy) Orta Asya, Keþmir, Afganistan, Belucistan, Ýran ve Trans-Kafkasya’da yetiþtirilmektedir. Aðaçlarý P. armeniaca L.' ye göre daha küçük, fungal hastalýklara ve soðuklara dayanýklýdýr. P. armeniaca L.' ye göre daha geç çiçek açmaktadýr.

Küçük ve dar olan yapraklarý daha çok erik yapraðýna benzer. Çiçekleri küçük, beyaz ve gösteriþlidir. Meyve küçük, çekirdek meyve etine yapýþýk, meyve kabuðu koyu mor, bazen sarý renkte, meyve et rengi sarý veya kýrmýzý olup meyveler mayhoþ tattadýr. Meyveleri kýsa tüylü olup bademe benzer. Diðer kayýsý türlerinin aksine meyveler 7-12 mm uzunlukta ve incedir.

Prunus armeniaca var. holosericea Batal. (Tibet Kayýsýsý)

Çin’in Doðu Tibet ve Batý Sichuan Bölgelerinde doðal olarak yetiþmektedir. Aðaçlarý küçük, 3-5 m yüksekliktedir. Yapraklarý uzun-oval þekilli ve kýsa yaprak saplarýna sahiptir. Yaprak damarlarýnýn üzerinde türe özgü kýrmýzý tüyler bulunur. Meyve orta büyüklükte, meyve eti ince, çekirdekleri büyük ve oval þekillidir. Çekirdekleri P. mume'ye göre daha ufaktýr. Bu türe ait seleksiyonlar batýdaki araþtýrýcýlarýn koleksiyonlarýnda bulunmamaktadýr. Japonya’nýn kuzeyinde bulunan kayýsý çeþitlerinin P. holosericea’dan türediði sanýlmaktadýr.

Prunus brigantiaca Vill. (Briancon Kayýsýsý-Alp Eriði)

Bazý araþtýrýcýlar tarafýndan önceleri kayýsýnýn bir tipi olarak kabul edilmiþ, fakat sonradan bir tür olduðu anlaþýlmýþtýr. Türe ait tohumlar parfüm yapýmýnda hammadde olarak kullanýlýr. Fransa’nýn güneydoðusundaki Alp’lerin yamaçlarýnda küçük aðaçlar þeklinde doðal olarak yetiþmektedir. Meyveleri küçük, sarý renkli, yuvarlak þekilli olup meyve eti liflidir. Tomurcuklarda birden fazla çiçek bulunmakta ve geç çiçek açmaktadýr. Bazý araþtýrýcýlar P. brigantiaca’nýn morfolojik özellikleri ve P. ceresifera ile çaprazlamadaki baþarýsý nedeniyle bu türü erik olarak sýnýflandýrmanýn daha doðru olacaðýný ifade etmektedirler.

Kaynak Ýnönü Üniversitesi. =http://kaum.inonu.edu.tr/